Interview | Heerlen doet het anders: ‘Samenwerking in plaats van marktwerking’
Dubbelinterview met wethouders Peter van Zutphen en Jordy Clemens van Heerlen.
Op 17 februari organiseert de gemeente Heerlen samen met het Ketenbureau i-Sociaal Domein het digitale congres ‘Anders Doen in het Sociaal Domein’. Hoe heeft de Limburgse stad het sociaal domein zo succesvol anders ingericht met de zorgaanbieders? Wethouders Peter van Zutphen en Jordy Clemens geven alvast een tipje van de sluier. ‘Natuurlijk blijven wij als gemeente verantwoordelijk, daar lopen we niet voor weg.’
Heerlen heeft sinds een aantal jaren het sociaal domein helemaal anders ingericht. Ze werkt nog maar met twee zorg- en welzijnscoöperaties. Heerlen STAND-BY! is een samenwerkingsverband van een aantal zorg- en welzijnsorganisaties dat Wmo-ondersteuning biedt aan alle inwoners van Heerlen. JENS is het samenwerkingsverband jeugd, dat preventieve activiteiten en ambulante jeugdhulp biedt in de gemeenten Heerlen, Landgraaf en Voerendaal. Doel is de hulp aan kinderen en jongeren effectiever en efficiënter te organiseren. JENS heeft de ambitie om het regionale jeugdzorglandschap te transformeren en gelooft in duurzame kwaliteitsverbetering van de zorg.
Waarom heeft de gemeente Heerlen hiertoe besloten? En heeft u altijd vertrouwen gehad in deze aanpak?
Clemens: “Betere jeugdzorg ontstaat uit maximale ruimte voor hulpverleners en uit samenwerking tussen onderwijs, zorgaanbieders en alle andere partijen die bij gezinnen betrokken zijn. Ik zag dat die samenwerking in de praktijk tot op zekere hoogte tot stand kwam, maar dat we nooit die laatste stap naar échte gezamenlijkheid konden maken. Door de keuze te maken voor het zoveel mogelijk samenbrengen van al die partijen rondom kinderen en gezinnen proberen we zoveel mogelijk ruimte te creëren voor professionals om te kunnen doen wat nodig is.”
Van Zutphen: “Ja. We zagen al heel lang, zowel zorginstellingen als wij als gemeente, dat het systeem van aanbesteding, concurrentie, uurtje-factuurtje, omzetmaximalisatie en inperking hiervan via indicatiestelling niet houdbaar was. Vanaf 2009 zijn we dan ook op kleinere schaal begonnen met experimenten op basis van samenwerking. Toen dankzij de decentralisatie AWBZ er nog veel meer taken naar de Wmo kwamen, gaf dat de doorslag om het over een heel andere boeg te gooien.”
“Wel hebben we eerst gezorgd voor een goede overgang van de cliënten naar de gemeente binnen het traditionele systeem. Een aantal intensieve sessies die ik met zorgbestuurders had, leidden tot een gezamenlijk plan met als basis ‘samenwerking in plaats van marktwerking’ en ‘vertrouwen in de professional’, en financiering op basis van een lumpsum. Waar je zou kunnen vermoeden dat juristen en controllers huiverig zijn voor dit soort totaal afwijkende constructies was het hier juist andersom. Zij bouwden juist mee aan een opzet die de nieuwe constructie niet alleen inhoudelijk wenselijk maar ook realistisch maakte. En zo zijn we per 1 juli 2017 met Heerlen STAND-BY! begonnen.”
De gemeente Heerlen en zorgcoöperaties JENS en Heerlen STAND-BY! werken samen in een partnerschap om het anders te doen in het sociaal domein. Toch blijft er sprake van opdrachtgever- en opdrachtnemerschap. Hoe wordt dit dan vormgegeven?
Clemens: “Als je er van buiten naar kijkt, zou je kunnen zeggen dat we de zorgpartijen in de coöperatie in elkaars armen hebben gedreven. In werkelijkheid kwamen deze partners elkaar natuurlijk al op allerlei plekken tegen en hadden sommigen al ervaring met vergaande samenwerking in de Heerlense Wmo. Wat wij doen door het hele pakket van ambulante zorg en jeugd- en jongerenwerk bij één partij te beleggen is enerzijds prettig omdat iedereen nu weet bij wie je moet zijn en anderzijds goed omdat het zowel dwingt als aanmoedigt tot nieuwe vormen van samenwerking.”
Van Zutphen: “Natuurlijk blijven wij als gemeente verantwoordelijk, daar lopen we niet voor weg. Maar de professional die bij de mensen thuis komt kan veel beter beoordelen wat wel of niet nodig is dan wij als gemeente dat zouden kunnen, hoe deskundig onze gemeentelijke indicatiestellers ook zijn. We geven met vertrouwen in de professional dan ook veel meer inhoud aan onze verantwoordelijkheid dan via indicatiestelling die vaak neer komt op georganiseerd wantrouwen.”
“Natuurlijk moeten de betreffende zorginstellingen dezelfde houding hebben, en ons vertrouwen waard zijn. Wij prijzen ons gelukkig dat dat ook zo is. Vanzelfsprekend is dat geen blind vertrouwen. Iedere burger blijft de mogelijkheid houden bij de gemeente een individuele maatwerkbeschikking aan te vragen als hij of zij meent niet goed ondersteund te worden door STAND-BY! Maar afgezien van overgangscliënten met PGB’s in de beginperiode gebeurt dit slechts zeer spaarzaam.”
“Verder heeft de gemeente zowel bestuurlijk als ambtelijk heel veel contacten met cliënten in de stad, met zorgverleners en formele en informele overleggen met STAND-BY! als organisatie. En natuurlijk hebben we diverse onderzoeken lopen naar onder meer de “beleving” van de cliënten en doorlooptijden. Telkens weer blijkt dat we een inhoudelijk goede keuze gemaakt hebben, dat de kwaliteit van de ondersteuning er op vooruit is gegaan.”
Wat heeft u concreet gemerkt van het anders doen in het sociaal domein voor de zorgprofessionals en cliënten in Heerlen?
Van Zutphen: “Heel concreet: we halen de dure en langdurige stap van gemeentelijke indicatiestelling uit de zorg. Professionals kunnen zelf bepalen wanneer ze willen opschalen of afschalen, natuurlijk in overleg met de cliënt. Ze hoeven niet eerst naar de gemeente te stappen voor meer uren. En, toch ook een belangrijk punt, zónder eigen bijdrage.”
Clemens: “Waar ik echt van onder de indruk ben is de manier waarop in de jeugdzorg de verbinding wordt gemaakt met peuterspeelzalen, scholen, verenigingen en buurten. Waar we al sinds de decentralisatie over praten, krijgt nu echt gestalte. Tegelijkertijd bleek ook hoe ingewikkeld het jeugdzorgveld kan zijn en hoeveel er komt kijken bij met name multi-probleemgezinnen. Op al die zaken formuleren we nu steeds vaker samen antwoorden.”
Clemens: “Waar ik echt van onder de indruk ben is de manier waarop in de jeugdzorg de verbinding wordt gemaakt met peuterspeelzalen, scholen, verenigingen en buurten. Waar we al sinds de decentralisatie over praten, krijgt nu echt gestalte.”
Waarom heeft u besloten om een digitaal congres te organiseren? Wat kunnen andere bestuurders leren van de aanpak in Heerlen?
Clemens: “Enerzijds vertellen we graag ons verhaal van samenwerking in de zorg. Anderzijds kijk ik uit naar een dag waar ons ook uit allerlei richtingen een spiegel voor kan worden gehouden. Daarom doet het me goed te zien dat er inmiddels al aanmeldingen uit het hele land binnenstromen.”
Van Zutphen: “Ik ben niet iemand van grote aankondigingen die vervolgens niet waargemaakt kunnen worden. Daarom hebben we bij STAND-BY! eerst een aantal jaren willen waarmaken wat we wilden realiseren, zonder hier heel hard over op de trom te slaan. In 2020 was het echt zover dat we alle bescheidenheid moesten laten varen: we hadden het contract met vier jaar verlengd, de inhoudelijke resultaten klonken als een klok, en het onbedoelde financiële bijeffect was ook nog eens duidelijk. Toen hebben we gezegd: we halen belangstellenden uit heel Nederland naar Heerlen om dit ook te laten zien: “be good and tell it”. Helaas moesten we dit vanwege corona telkens weer uitstellen, maar we hebben nu lang genoeg gewacht. We zijn trots om het nu digitaal te laten zien.”
Tijdens het digi-congres Anders Doen in het Sociaal Domein vinden Bestuurderstafels plaats. De ene gaat over partnerschap, de andere over bestuurlijk geduld bij transformatie in het sociaal domein. Waarom zijn dit onderwerpen waar u met andere bestuurders over van gedachten wilt wisselen?
Van Zutphen: “Zolang je als bestuurder gevangen blijft in het traditionele denkpatroon van marktwerking en uurtje factuurtje blijf je met je inhoudelijke verbeteringen ook binnen dat kader hangen. En andersom, als er financiële problemen zijn blijf je ook in het keurslijf van bezuinigingen en afknijpen. Maar het blijkt dus wel degelijk mogelijk én realistisch een andere keuze te maken. Dat moet je natuurlijk wel willen, daar is geduld voor nodig, want je hebt goede zorginstellingen nodig. En die moet je ook meekrijgen in je keuzes.”
Van Zutphen: “Mijn ervaring is anders: verreweg de meeste mensen in de zorg hebben vooral veel betrokkenheid bij hun mensen en hun werk. Daarmee hebben we goud in handen. Maak de keuze daar op voort te bouwen.”
Tot slot, heeft u nog tips voor collega-bestuurders om de transformatie in het sociaal domein succesvol vorm te geven?
Van Zutphen: “Uiteindelijk draait het óók om welk mensbeeld je hebt. Als je de overtuiging hebt dat alleen financiële prikkels in de zorg werken, en dat je vervolgens als gemeente die prikkels weer moet beteugelen, gaat dit niet werken. Mijn ervaring is anders: verreweg de meeste mensen in de zorg hebben vooral veel betrokkenheid bij hun mensen en hun werk. Daarmee hebben we goud in handen. Maak de keuze daar op voort te bouwen.”
Clemens: “Inderdaad. Blijf vooral niet te veel fantaseren en filosoferen maar ga aan tafel met de welwillende partners in zorg, onderwijs en maatschappelijk middenveld in je gemeente. Uiteindelijk moet anders werken toch vooral ontstaan uit gezamenlijke ambitie en de wil samen de grote stap te zetten.”
Aanmelden digi-congres ‘Anders Doen in het Sociaal Domein’
Bent u benieuwd hoe de gemeente Heerlen samen met zorgaanbieders succesvol invulling heeft gegeven aan het ‘Anders Doen in het Sociaal Domein’? Of wilt u meer weten over landelijke ontwikkelingen en hoe het Ketenbureau i-Sociaal Domein hier handen en voeten aan geeft?
Ook interessant, een eerder gehouden interview met de gemeente Heerlen en JENS.